Çaygiller familyasinin örnek bitkisidir. Anayurdu Çin ve Güneydogu Asya olan çay, günümüzde tropikal ve astropikal iklimi olan birçok yerde, degisik kültür formlariyla yetistirilmektedir. Ülkemizde de Dogu Karadeniz bölgesinde, Rize ve çevresinde çay üretimi basariyla sürdürülmektedir. Çay, baslica üç ana dogal türü ve bu türlerden elde edilmis pek çok melezi olan, bazi türlerinde boyu 20 m'yi bulan ama sürekli budanarak boyu kisaltilan, böylece ortalama boyu 1,5-3 m. olabilen çokyillik agaççiktir. Kisa sapli, almasik dizili, derimsi yapili, uzunca ve sivri uçlu, kenarlari disli yapraklari vardir. Çiçekleri beyaz; bazi türlerde hafif sari ya da pembemsi
renkli ve hafif kokuludur. Bitkinin tohumlarini tasiyan meyvesi odunsu yapili, üç gözlü ve kapsül biçimlidir. Çay bitkisi yilda ortalama 1.500 mm.'lik düzenli yagis alan iklime gereksinir. Dogrudan günes gören asitli, derin, süzek ve özellikle kireçsiz topraklan sever. Tohumuyla ya da gövde çelikleriyle çogaltilir.
Dünyada en çok tüketilen içitlerden biri olan çay, bitkinin yapraklarinin elle toplanildiktan sonra çesitli islemler sonucu mayalanmadan kavrulmasi, soldurulmasi, kivrilmasi ve kurutulmasi sonucu elde edilen ürünün demlendirilmesiyle hazirlanir. Kara ve yesil çay adlari verilen, iki önemli türü vardir. Kara çay daha çok sevilerek tüketilir.
Çay yapraklarinda kafein, tein, teofillin, teobromin alkolitleri, tanen, uçucu yag ve az da olsa B vitamini bulunur, insanda tutkunluk derecesinde çay içme istegi yaratan, çayin içerdigi kafein ve tein adli maddelerdir.
Tibbi Etkileri ve Kullanimi
Önce çayin tibbi etkileri ve sonra bu etkileri bedene yararli hale getirilen çay içitinin hazirlanmasi söyle özetlenebilir:
• Asiri içilmemek kosuluyla bedeni ve sinirleri uyarmada olumlu etkileri vardir.
• Midevidir: Sindirimi kolaylastirir.
• Peklik vericidir, özellikle yesil çay diyareye karsi kullanilabilir.
• Terleticidir. Sekersiz içtigimizde sicak havalara dayanmamizi saglar.
Bu etkileri saglayabilmek ve sözgelisi 6 büyük fincan tüketebilmek üzere çay söyle hazirlanir: Piyasada satilan çaylardan alinir. 1-1,5 litre kadar su kaynatilir. Demlige konan 3-4 tatli kasigi çay üzerine bir miktar kaynar su dökülür. Geri kalan suyun çaydanlikta ve kisik atesin üzerinde kaynatilmasina devam edilirken demlik de çaydanligin üzerinde durur, islem 20 dakika sürdürülürken demlikteki çay demlenmis olur. Böylece demlenen çaydan fincanlara uygun miktarda konur ve üzeri çaydanliktaki sicak suyla tamamlanir. Bu sekilde hazirlanmis olan çay, kisinin seçimine bagli miktarda içilir.
• Ayrica çayin doku büzücü ve mikrop kirici etkileri de vardir. Bu özelliklerinden mikrop kapmis ya da kanlanmis gözlerin çay banyosuyla iyilestirilmesinde yararlanilir. Yukardaki tarife göre demlenip hazirlanmis çaydan bir fincan alinip ilitilir. Ve sikayet konusu göze bu çayla kompres yapilir. Bu yöntem geleneksel ve ilkel gibi görünse de, gözlerin iyilestirilmesinde etkili olur.
UYARI
• Çayin asiri miktarda tüketilmesi uykusuzluk ve kalp çarpintisina neden olabilecegi gibi, baska sakincalar da dogurur, özellikle yüksek tansiyonu; kalp ve sinir rahatsizliklari bulunanlar, böbreklerinde kum ya da tas, bagirsaklarinda peklik illeti çekenler, olabildigince çaydan uzak durmalidir.