Ballibabagiller familyasindandir. Dünyada sicak ve iliman bölgelerde yetisen 450 kadar adaçayi türü vardir. Ülkemizin Bati ve Güneybati bölgelerinde bunlardan bazilari yetismektedir. 30-75 cm. arasinda boylanabilen adaçayi türleri, kisin yapraklarini dökmeyen, dayanikli otsu ya da çalimsi bitkilerdir. Kare kesitli tüylü gövdesi, bitkinin ikinci yilinda odunsulasir. Genellikle yakici kokusu olan gri-yesil yapraklari, bazi türlerde alacali, hatta kirmizi ve mor renklerde olur. Çift dudakli, derin hazneli çiçekleri genelde mor-mavi renkli iken, seyrek olarak beyaz ya da pembe renkli çiçek açan türleri de görülür. Bitkinin minik tohumlari koyu kahverengi ve yumurta biçimlidir. Genelde tohumuyla kendiliginden çogalan adaçayi bitkisi, istenirse gövde çelikleriyle de üretilebilir.
Konumuzu en çok ilgilendiren Tibbi adaçayi (S. officinalis) türünün anayurdu Akdeniz havzasidir. Bu türün yapraklarinda, oleum salisae adi verilen uçucu yag, B vitamini ve tanen ile birtakim aci maddeler bulunur. Bu yapraklardan hazirlanan çay, uzun zamanlardan beri bedeni güçlendiren tonik olarak içilmektedir.
Tibbi adaçayi Türkiye'de az yetistiginden, yerine, ülkemizde yaygin olan ve benzer özellikleri tasiyan Anadolu adaçayi (S. triloba) türü tüketilmektedir. Bu adaçayi bazi yerlerde salça ve yemeklere çesni vermesi için katilir.
Tibbi Etkileri ve Kullanimi
Kisaca adaçayi diye adlandiracagimiz bitkinin tibbi etkilerini ve bunlardan yararlanma yöntemlerim söylece özetleyebiliriz:
• Midevidir. Sindirimi kolaylastirir.
• Dispepsi (hazimsizlik) durumunda çok etkili bir gaz söktürücüdür.
• Gece terlemelerini en aza indirger.
• Idrar söktürücüdür.
• Kadinlarda dölyatagi kaslarini uyarir. Aybasi düzensizliklerini ve asiri
sancilari giderir.
• Östrojen hormonu içerir. Menopoz dönemi sikintilarini azaltir.
Bütün bu etkileri için, adaçayinin çiçek açmaya hasladigi ilkbahar sonu ile yaz baslarinda yapraklari toplanip 35 C dereceden daha sicak olmayan, gölge yerlerde kurutulur. Kurumus yapraklarindan 1-2 tatli kasigi alinip üzerine l bardak kaynar su dökülerek, yapraklar 10 dakika süreyle demlendirilir. Bu infüzyondaki yapraklar süzülür ve elde edilen çay, günde üç kez birer bardak içilir.
• Adaçayinin içerdigi uçucu yag, mukoza zarlarini iyilestirdigi için agiz, diseti ve dildeki sikayetlerle bogaz ve bademcik enfeksiyonlarina karsi iyilestiricidir.
• Bitki, antifungal etkiler tasir. Yani ciltteki mantarlara sürülürse onlari yok eder.
Bu etkileri saglamak için, adaçayinin kurumus yapraklarindan 1 tatli kasigi alinip 1 bardak suya konularak kaynatilir. Sonra kabin üstü kapatilip 15 dakika süreyle bekletilir. Böylece elde edilen dekoksiyonla günde birkaç kez derin gargara yapilir. Ya da bu dekoksiyon, mantarlarin bulundugu yerlere distan uygulanir.
• Adaçayi yaralarin iyilesmesini hizlandirir.
Bunun için, körpe adaçayi yapraklari ezilerek yara lapasi hazirlanir. Bu lapa yaralarin üzerine kompres yapilarak, yaranin iyilesmesi hizlandirilir.
• Adaçayi disleri beyazlatir ve saglamlastirir.
Bunun için, bir-iki körpe adaçayi yapragi ya da toz haline getirilmis kuru
adaçayi yapragi elle dislerin üzerine bastirilarak sürtülür.
UYARILAR
• Gebe kadinlar adaçayini dahilen kullanmamalidir.
• Adaçayi sürekli olarak yüksek dozda alinmamalidir. Ülkemizde çay yerine sik sik adaçayi ismarlayan kahvehane müsterilerini uyaririz.
ELMAYAGI (ACI ELMAYAGI)
Ülkemizde kimi yerlerde Elmaotu da denilen Anadolu adaçayinin çiçeklerinin ve yaprakli dallarinin su buhariyla birlikte damitilmasiyla elde edilen uçucu yagdir. Kimi eczane ve aktarlarda, küçük siseler içinde satilir.
Elmayagi, mide ve bagirsaklardaki gazi söktürücü, sindirimi kolaylastirici, asiri terlemeleri kesici ve idrar söktürücü olarak, günde bir kez l bardak suya 3-5 damla kati-larak içilir. Daha fazla dozda alinmasi sakincalidir. Ayni formül distan yaralari temizleyici ve iyilestirici olarak kullanilir. Ancak, fazla etkili olabilecegi ve ciltte kizarikliklara yol açabilecegi için, badem yagi ya da çiçek yagiyla biraz inceltilmesi salik verilir.